Co pływa w olsztyńskich jeziorach?

(fot. Janusz Pająk)

Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu miała wpływ przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie. Epoka lodowcowa (zwana plejstocenem) rozpoczęła się około 2,5 mln lat temu. Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery razy. Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Ostatnie zlodowacenie (północnopolskie, bałtyckie) objęło obszary północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych: północna Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie.

Gatunki ryb występujące w wodach śródlądowych Polski rozsiedlone są najczęściej na całym kontynencie Europy, Ameryki Północnej i zachodniej części Azji. Ze względu na przeobrażenia, jakie zaszły na kontynencie Europy w epoce trzeciorzędu i czwartorzędu, związane między innymi ze zmianami klimatycznymi, możemy je zaliczyć do fauny: - przedlodowcowej, preglacjalnej, - arktycznej - przybyłej z południa po ustąpieniu lodowca jako „element pontyjski”.

Do fauny preglacjalnej należą ryby, które przebywały na naszych ziemiach i zostały wyparte w okresie plejstocenu przez lodowiec nasuwający się na południe i południowy wschód ku tzw. Morzu Sarmackiemu, obejmującemu Morze Czarne, Kaspijskie i Jezioro Aralskie. Ze względu na istniejące w okresie przedlodowcowym połączenie lodowe między północną Europą, a Ameryką Północną blisko spokrewnione gatunki, należące do ryb fauny preglacjalnej, spotkać można na obu kontynentach. Są to m.in. szczupak, ciernik, okoń i miętus oraz wiele gatunków ryb karpiowatych.

Fauną arktyczną określamy ryby, które zmieniły swój zasięg występowania i przeszły przesuwając się przed lodowcem z północy na południe. Zasięg ich występowania na kontynencie Europy i Ameryki Północnej nie przekracza granic, do których sięgał lodowiec. Są to takie ryby zimnolubne, jak sieja, sielawa i stynka. Fauna „elementu pontyjskiego” przybyła na nasze ziemie za cofającym się lodowcem wraz z powracającą z południa fauną preglacjalną, a zasięg jej występowania ogranicza się do zlewni rzek Morza Czarnego. Należą do niej m.in. kiełb długowąsy i głowacica. Część gatunków została przeniesiona sztucznie zarówno do zbiorników sztucznych, jak i naturalnych. Są to takie gatunki jak: karp, karaś srebrzysty, amur biały, tołpyga biała i pstra, czebaczek amurski, pstrąg tęczowy i źródlany, peluga, muławka, bass słoneczny i inne. Część z tych gatunków rozradza się w Polsce jedynie w warunkach kontrolowanych.

Olsztyn jest miastem, w którego granicach administracyjnych leży 11 jezior: Ukiel (Krzywe), Kortowskie, Trackie, Skanda, Redykajny, Długie, Sukiel, Żbik (Tyrsko, Gutkowskie), Starodworskie, Podkówka (Siginek) i Czarne. Ryby w nich występujące należą do 9 rzędów. Najliczniej reprezentowane są ryby karpiokształtne Cypriniformes, natomiast mniej licznie, często przez pojedyncze gatunki rzędy: łososiokształtnych Salmoniformes, okoniokształtnych Perciformes, ciernikokształtnych Gasterosteiformes, węgorzokształtnych Anguilliformes, sumokształtnych Siluriformes, szczupakokształtnych Esociformes, stynkokształtnych Osmeriformes i dorszokształtnych Gadiformes.

Ponieważ za oknem już zima, kilka słów o zimnolubnych mieszkańcach olsztyńskich jezior. Są to sielawa (Coregonus albula) i sieja (Coregonus lavaretus), przedstawiciele rzędu łososiokształtnych z rodziny Salmonidae. Rodzaj Coregonus (podrodzina Coregoninae) reprezentują liczne gatunki i formy lokalne. Najliczniej są reprezentowane w rzekach i jeziorach północnej Syberii. W obrębie rodzaju wyróżnia się szereg przystosowań ekologicznych, m.in. podejmowanie lub zaniechanie wędrówek (formy wędrowne i żyjące w jeziorach), różne sposoby odżywiania, różny czas i miejsce odbywania tarła. Są elementem fauny arktycznej, dlatego preferują jeziora głębokie, czyste, o twardym dnie. Są bardzo wrażliwe na zawartość tlenu w wodzie. Często przemieszczają się w jeziorach szukając miejsc najlepiej natlenionych. Pora tarła jest bardzo różna zależnie od typu wód, najczęściej jednak jest to okres od września do grudnia. Ciało mają smukłe, śledziowate, bocznie spłaszczone o stosunkowo małej głowie. Grzbiet jest ciemny - od brązowego przez ciemnoszary do niebieskawego, boki i brzuch srebrzyste, a płetwy zakończone ciemną krawędzią.

Dla obu gatunków charakterystyczna jest tzw. płetwa tłuszczowa. Ciało pokrywa stosunkowo duża łuska. Sielawa ma ostry pysk, a wąsko wycięty otwór gębowy sięga do przedniej krawędzi oka i jest skierowany skośnie ku górze. Szczęka dolna lekko wysunięta do przodu. U siei głowa jest mała, o spiczastym, często nawet wyciągniętym w kształcie nosa pysku. Wąsko wycięty otwór gębowy sięga do przedniej krawędzi oka; w zależności od rasy ma on położenie końcowe bądź dolne. Na pierwszym łuku skrzelowym 25-39 (najczęściej 30-34) długich, gęsto osadzonych wyrostków filtracyjnych. Sielawa należy do ryb ławicowych, odżywia się zooplanktonem (wioślarki, widłonogi i inne), odcedzanym z wody przez wyrostki filtracyjne, gęsto porywające łuki skrzelowe. Żeruje przez cały rok. W ciągu dnia przebywa w pelagialu na głębokości do 30 m, o zmierzchu żeruje bliżej powierzchni. Maksymalnie osiąga 45 cm długości, w Polsce obowiązuje wymiar ochronny 18 cm. Tarło sielawy odbywa się w okresie od listopada do grudnia. Optymalna temperatura wody jakiej potrzebuje do tarła to poniżej 6ºC.

Sielawa to jeden z największych przysmaków, który pływa w naszych jeziorach. Białe mięso sielawy jest smaczne i wysoko cenione. W sklepach można kupić sielawę świeżą, wędzoną i konserwowaną. Sieje odżywiają się głównie skorupiakami, przemieszczającymi się ku powierzchni wody larwami owadów i ich poczwarkami. Także wylęgiem ryb i ich ikrą. W płytkich jeziorach i rzekach zjadają również organizmy denne. Podobnie jak sielawa, sieja jest rybą żyjącą stadnie. W lecie, w ciągu dnia, na ogół przebywa w głębokich partiach jezior, w miejscach o zimnej wodzie. Nocą podchodzi pod powierzchnię i na płycizny. W odpowiednich warunkach rośnie szybko, osiągając po kilku latach wagę nawet 6 kg. Najczęściej jednak spotyka się sztuki o długości około 50 cm i wadze 1 kg. Forma wędrowna (np. w Bałtyku), wchodzi na tarło do zalewów i dolnego biegu rzek. Pora tarła, zależnie od typu wód, jest bardzo różna, najczęściej jednak trwa od września do grudnia. Również populacje zamieszkujące jeziora podejmować mogą wędrówki tarłowe do wpadających do nich rzek. Wymiar ochronny: 35 cm, 40 cm w Bałtyku.

W podręcznikach wyróżnia się trzy formy siei różniące się między innymi ilością wyrostków filtracyjnych, co wiąże się z różnym sposobem odżywiania: forma wędrowna, dorastająca do 8–10 kilogramów forma rzadkofiltrowa „miedwieńska” oraz sieja jeziorowa (gęstofiltrowa). Więcej informacji o rybach będzie można usłyszeć podczas Nocy Biologów na wykładzie „Jak ryba w wodzie”

dr Jolanta Szlachciak
Katedry Zoologii