"Przyroda" jako sposób kształcenia ważnych kompetencji młodego pokolenia

Przed szkołą, niezależnie od czasów, w których funkcjonowała, zawsze były stawiane zadania trudne i pełne wyzwań. Czasy się zmieniły, jednak rola szkoły nie. To miejsce wyjątkowe, którego istota tkwi bez wątpienia w ludziach. Współczesna szkoła, oprócz realizowania podstawy programowej (najważniejszego zadania dla nauczycieli), powinna również kształtować i rozwijać wśród dzieci i młodzieży kompetencje kluczowe. Pojęcie umiejętności kluczowych zostało rozpowszechnione w Polsce po roku 1995 - chociaż nie ma ono tylko jednego znaczenia. Najczęściej są one określane jako umiejętności ponadprzedmiotowe. Z czasem zdefiniowano pięć najważniejszych wyżej wspomnianych umiejętności:
- umiejętność planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się,
- umiejętność skutecznego komunikowania się w różnych sytuacjach,
- umiejętność efektywnego współdziałania w zespole,
- sprawne posługiwanie się technologią informacyjną,
- umiejętność rozwiązywania problemów w twórczy sposób.

Każdy nauczyciel ma obowiązek rozwijania powyższych umiejętności na swoich zajęciach, niezależnie czy uczy w szkole podstawowej, gimnazjum czy szkole ponadgimnazjalnej. Również nauczyciele przyrody i biologii.

Stworzenie bloku przyroda w szkole podstawowej było największą programową zmianą wśród efektów reformy szkolnictwa podstawowego. Zmiany te były niewątpliwe wyrazem pewnych konkretnych tendencji, którym patronowała chęć stworzenia nowoczesnego modelu nauczania. Tendencja ta polegała na ograniczaniu zakresu treści nauczania na rzecz kształcenia umiejętności i rozbudzania zainteresowania przyrodą. Jak widać w obowiązujących dokumentach znalazła ona swoje potwierdzenie w materiałach reformy.

Analizując cele edukacyjne, zadania szkoły, treści nauczania i osiągnięcia ucznia w podstawie programowej (Tom 5. Podstawy Programowej - Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum przyroda, geografia, biologia, chemia, fizyka) bez wątpienia można zauważyć, iż podczas zajęć edukacyjnych z tego przedmiotu nauczyciel, realizując zadania określone w tym dokumencie, jednocześnie rozwija u swoich uczniów najważniejsze kompetencje kluczowe.
Umiejętność planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się to kompetencja, którą uczeń może i powinien rozwijać podczas całego procesu edukacyjnego każdego przedmiotu, w tym również przyrody, której podstawa programowa wyraźnie ukierunkowuje pracę nauczyciela. Uczeń, kończąc II etap edukacyjny: „uzasadnia potrzebę planowania zajęć w ciągu dnia i tygodnia; prawidłowo planuje i realizuje swój rozkład zajęć w ciągu dnia; wymienia zasady prawidłowego uczenia się i stosuje je w życiu”. Jak widać, twórcy reformy programowej, w podstawie programowej umieścili takie zadanie, które rozwija równocześnie jedną z kompetencji kluczowych. Bo przecież nie da się dobrze zaplanować dnia pracy bez posiadania umiejętności planowania i organizowania. Jednocześnie warto zauważyć, iż może tu również nastąpić sytuacja odwrotna: uczeń rozwijając wyżej wspomnianą kompetencję kluczową opanowuje zadania określone w podstawie programowej.

Podczas całego cyklu edukacyjnego na zajęciach z przyrody rozwijane są również inne kompetencje kluczowe. Jednym z zadań szkoły umieszczonym w podstawie programowej, jest stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja, a nie można tego wykonać bez umiejętności rozwiązywania problemów w sposób twórczy . Realizując zadania z podstawy w klasie IV, V i VI nauczyciel powinien położyć nacisk na takie zadania, podczas który uczniowie mogliby rozwijać umiejętność niestandardowego rozwiązywania problemów. Stawianie hipotez związanych z otaczającym nas światem to zadanie niezwykle skomplikowane i nie można do niego podejść w sposób przewidywalny i schematyczny. Młody człowiek powinien umieć zadawać trudne pytania, zastanawiać się, mieć wątpliwości, a wtedy dopiero będzie mógł popatrzeć szerzej i głębiej, zobaczyć coś, co dla innych jest niedostrzegalne, poznać świat dokładniej.

Prowadząc zajęcia z przyrody w szkole podstawowej, możemy wielokrotnie rozwijać umiejętność efektywnego współdziałania w zespole. Wszystkie zdania, podczas których realizowane będą treści nauczania związane z orientacją w terenie i obserwacjami, doświadczeniami przyrodniczymi i modelowaniem mogą być prowadzone różnymi metodami, jednak wydaje mi się, że najskuteczniejszą formą pracy będzie praca w grupie. To współdziałanie w zespole uczy kompromisu, asertywności, a także właściwych relacji międzyludzkich. Człowiek nie żyje na bezludnej wyspie, więc absolutnie wszędzie powinien umieć współdziałać z drugim człowiekiem. Zajęcia z przyrody są doskonałym miejscem na nabywanie takich właśnie umiejętności i nieważne, czy są prowadzone w pracowni, czy w terenie. To nie miejsce decyduje o skuteczności działań, lecz pomysłowość i zaangażowanie nauczyciela.

Nie ma absolutnie żadnych wątpliwości, czy nauczyciel przyrody u swoich uczniów może rozwijać umiejętność posługiwania się technologią informacyjną. Wszystkie efekty pracy indywidualnej i zespołowej należy zawsze przedyskutować, przeprowadzić selekcję zgromadzonych materiałów, a na koniec opracować. Technologia informacyjna pomaga również w innych sytuacjach. Internet umożliwia nam prowadzenie obserwacji w miejscu oddalonym od naszej szkoły. Nie jesteśmy już ograniczeni możliwościami miejscowości, w której żyjemy.

Podsumowując - "przyroda" w szkole to wyjątkowy przedmiot, dzięki któremu nasze dzieci zdobywają wiedzę o otaczającym świecie, a co najważniejsze - mogą również – nauczyć się w tym świecie właściwie funkcjonować, a ta możliwość jest bez wątpienia kształcona przez rozwijane kompetencji kluczowych. Należy jednak pamiętać, że wszystko jest jednak zależne od zaangażowania nauczyciela, jego pomysłowości, a przede wszystkim chęci.

Małgorzata Karnasiewicz
(Słuchaczka Studium podyplomowego z biologii)

(fot. S. Czachorowski, zobacz więcej zdjęć z szkolnego festiwalu nauku w Purdzie)