Jakie kompetencje powinien posiadać współcześnie żyjący młody człowiek?

Kompetencje to, według Parlamentu Europejskiego, połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji. Jakie zatem kompetencje powinien posiadać współcześnie żyjący młody człowiek, wkraczający właśnie w dorosłe życie, w świecie zdominowanym przez cyfryzację i podlegającym ciągłym przemianom społecznym i gospodarczym? W jakim stopniu jest On przygotowany do życia w świecie, w którym nauka i technika odgrywają coraz większą rolę? 

Wiedza pozyskana w szkole szybko ulega dewaluacji. Szacuje się, że zasób wiedzy ludzkiej podwaja się co sześć lat z wyraźną tendencją do skracania tego okresu. W XX wieku nagromadzono wiedzy więcej niż w ciągu całej historii ludzkości1. Rynek pracy wciąż się zmienia. Praca na jednym etacie przez całe życie powoli odchodzi do lamusa. Młody człowiek wielokrotnie w życiu zmieni swój zawód i pracodawców. Zmuszony będzie szybko dostosowywać się do nowych oczekiwań i wymagań. Zatem trzeba kształtować umiejętności uniwersalne.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju koordynująca Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (PISA), przeprowadza największe porównawcze badania umiejętności 15-latków, wskazując jednocześnie kompetencje, w które powinien być wyposażony człowiek we współczesnym świecie. Są to m.in. umiejętność praktycznego korzystania i wykorzystania wiedzy, rozwiązywania problemów, czy czytania ze zrozumieniem (w tym aktywna postawa czytelnika, czyli stawianie pytań i hipotez oraz szukanie powiązań z rzeczywistością spoza tekstu). Umiejętność rozumowania w naukach przyrodniczych opiera się na umiejętnościach, które pomagają zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość i umożliwiają funkcjonowanie w społeczeństwie.

Czy dziedzina, jaką jest Biologia, może mieć i ma wpływ na kształtowanie kompetencji? Biologia jest obecna w całym życiu człowieka. Posiada olbrzymie zastosowanie na co dzień, uczy twórczego myślenia. Dziecko, właściwie tuż po urodzeniu, zaczyna poznawać świat, wykorzystując do tego wszystkie swoje zmysły. Rozgląda się, dotyka, smakuje, uważnie wsłuchuje się w dźwięki, poznaje docierające zapachy. Mając kilka lat zaczyna prowadzić własne obserwacje, np. ślimaka pełzającego po ogrodzie, a nawet proste doświadczenia, np. mieszając wszystkie dostępne w łazience płyny, zastanawiając się przy tym, jaki będzie kolor powstałej substancji. Ulubionym słowem 5-latka jest „dlaczego?”, a stawiane pytania dotyczą otaczającego dziecko świata. 

Następnie szkoła w swych założeniach rozwija naturalną ciekawość dziecka. Realizując Podstawę programową najpierw na przedmiocie przyroda, a następnie biologia, nauczyciel wprowadza dziecko w tajniki zjawisk przyrodniczych i umiejętności wyjaśniania ich, a następnie wysuwania wniosków. Wiedza wraz z umiejętnością jej wykorzystania prowadzi do stawiania nowych pytań, zdobywania nowej wiedzy. Nauczyciel w swej pracy wykorzystuje różne metody, które zainteresują ucznia i pomogą mu zrozumieć świat. Stosuje przy tym bliskie współczesnym dzieciom środki takie, jak tablica interaktywna, kamery, aparaty fotograficzne, czy laptopy. Uczeń ma także możliwość obserwowania żywych organizmów, ich naturalnych zachowań, zakładania hodowli i przeprowadzania doświadczeń. Wzbogaca wówczas nie tylko swoją wiedzę i umiejętności ale również wrażliwość i poczucie odpowiedzialności za słabszą istotę. Uczniowie bardzo chętnie uczestniczą w zajęciach, kiedy mogą eksperymentować, obserwować, dotykać, smakować, czy wąchać. Zaspokajają wówczas własną ciekawość świata oraz kształtują kreatywność tak pożądaną we współczesnym świecie. Przygotowywanie prezentacji czy uczestniczenie w projektach zawsze wzbudza największe zainteresowanie. Oprócz praktycznego działania muszą wówczas współpracować w grupie, dzielić się zadaniami, omawiać tematykę prac. Niestety współczesna szkoła, moim zdaniem, jeszcze za bardzo absorbuje młodzież wieloma szczegółami wiedzy teoretycznej przy zbyt niskiej liczbie jednostek lekcyjnych, co odbywa się kosztem zajęć praktycznych.

Biologia, jak chyba żadna inna dziedzina, uwrażliwia ludzi na potrzeby własne i drugiego człowieka, a także środowisko, w którym żyje. Powoduje, że czujemy się odpowiedzialni i dokonujemy świadomych wyborów. Młody palący, czy pijący alkohol człowiek nie może już powiedzieć, że nie zna konsekwencji swoich nałogów. Podobnie jest z niewłaściwym sposobem odżywiania się czy aktywności fizycznej. Wydłuża się czas pracy zawodowej, więc świadome dbanie o zdrowie staje się również istotną kompetencją młodzieży. Umiejętność udzielenia pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, bezpieczne korzystanie z urządzeń elektrycznych, właściwe stosowanie substancji chemicznych to przykłady zachowań, u podstawy których leży rozumienie zjawisk przyrodniczych i przełożenie ich na życie codzienne. A środowisko, w którym żyjemy? To obecna młodzież będzie dalej urbanizowała świat i budowała drogi. Czy bez rozumienia istoty sieci pokarmowych, powiązań pomiędzy biocenozą a biotopem będzie podejmowała decyzje, które w przyszłości nie obrócą się przeciwko człowiekowi? Musimy rozumieć, że jesteśmy częścią przyrody, że przyroda bez nas świetnie sobie poradzi, lecz my bez niej zginiemy. Obecna młodzież już za kilka lat będzie decydowała o kierunkach rozwoju tak kontrowersyjnych współcześnie nauk, jak np. inżynieria genetyczna. Musi być więc wyposażona nie tylko w ogromną wiedzę, ale również umiejętność krytycznego spojrzenia na wytwory owych nauk, przewidywania konsekwencji oraz głębokie przemyślenia natury moralnej i etycznej. Czy obecna młodzież w przyszłości pchnie świat do przodu, czy w ślepy zaułek?

Halina Szymanowicz

Literatura: 

• Falzagić A. Szkoła jako instytucja ucząca się, w: B.D.Gołoborniak (red.) Nauczanie metodą projektów, WAM Poznań 2002, s. 33 - 
• B. Żurawska Kompetencje kluczowe – informator dla rodziców i opiekunów - Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych