Wigilia, czyli skąd się biorą karpie?

Karp Cyprinus carpio jest najbardziej znaną rybą słodkowodną w Europie, nie tylko między rybakami i wędkarzami, ale również wśród szerokich rzesz społeczeństwa. Jest gatunkiem bardzo plastycznym pod względem dziedziczenia cech, jak i przystosowania do różnych warunków środowiska. Cechy te sprawiły, że karp został rozprzestrzeniony na pięciu kontynentach oraz udomowiony.

Karp, jako gatunek, powstał na drodze naturalnej poliploidyzacji na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu w okolicach Morza Kaspijskiego i wschodniej Anatolii. W rejonie swego pierwotnego występowania reprezentowany jest przez trzy podgatunki: Cyprinus carpio carpio (zlewiska Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego), Cyprinus carpio haematopterus (basen Amuru, północne Chiny), Cyprinus carpio viridiolaceus (południowe Chiny, Wietnam). Dziki karp rzeczny zamieszkuje wolno płynące wody i trzyma się w niewielkich stadach. Preferuje ciepłe, stojące i wolno płynące wody o piaszczystym lub mulistym podłożu, obficie zarośnięte roślinnością. Spotyka się go, występującego naturalnie, w krainie leszcza, a także w zbiornikach powstałych przez przegrodzenie dolnych odcinków rzek.

Samice dojrzewają w czwartym lub piątym roku życia, samce o rok wcześniej. Na rozród karpie rzeczne wypływają do miejsc płytkich (20 — 40 cm głębokości), ciepłych, zarośniętych trawą, gdzie we wczesnych godzinach rannych przystępują do tarła. Z powodu wysokiej temperatury tarła karpie żyjące w otwartych wodach naszej chłodniejszej szerokości geograficznej (również w Polsce), rzadko odbywają naturalny rozród. Jeśli już do niego dojdzie to nie ma dowodów na to, ze daje ono pozytywne rezultaty w postaci narybku, wszystkie karpie pływające w łowiskach pochodzą z zarybień. Ze względu na dużą odporność na choroby i niesprzyjające warunki środowiska, nieudomowiony, dziki karp — sazan używany jest do zarybiania wód w rejonach, w których w tej pierwotnej formie nie występuje. Obecnie nie ma już chyba takiej strefy klimatycznej, do której karp nie byłby przeniesiony, wsiedlony czy sztucznie hodowany. 

Udomowienie karpia nastąpiło w dwóch niezależnych ośrodkach: chińskim i europejskim. Najwcześniej został udomowiany w Chinach (V w p.n.e.). Już z roku 350 p.n.e. pochodzą pierwsze wzmianki o karpiu w Europie. Znajdujemy je u Arystotelesa. O karpiu pisze też Pliniusz Starszy (23-74 p.n.e.) w swojej Historii Naturalnej. Powodzenie sztucznej hodowli karpia spowodowało gwałtowny rozwój rybactwa stawowego w wielu krajach europejskich. Choć istnieją dowody, że Rzymianie spo¬żywali karpie i prowadzili ich chów, dopiero w średniowieczu zaczęto odchowywać je w zbiornikach wodnych w Europie. Do Polski trafił w XI wieku, prawdopodobnie z obszaru Czech i Moraw. Pierwsza wzmianka o nim w Polsce pochodzi z Kroniki Jana Długosza. Początki chowu karpia (później również hodowli) sięgają XV wieku, przy czym intensywniejszy rozwój nastąpił w wieku XVI. W roku 1573 została wydana praca Olbrychta Strumieńskiego „O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, także o przekopach, ważeniu i prowadzeniu wody.” Karpie często kojarzono z klasztorami, ponieważ w dni postne spożywano ryby, a nie mięso.

W naszej strefie klimatycznej większość hodowców stosuje trzyletni cykl produkcyjny kończący się uzyskaniem ryb o wielkości około 1-1,5kg, cześć hodowców produkuje także karpia w cyklu dwuletnim, co pozwala na szybsze uzyskanie ryby towarowej. Karpie w całym procesie produkcyjnym są przesadzane ze stawu do stawu, co umożliwia optymalizacje ich wzrostu i osiąganie szybkich przyrostów ryb. System ten nazywamy przesadkowym i został on stworzony w XIX w. przez śląskiego hodowcę Tomasza Dubisza. Zanim zaczęto stosować ten system karpie były wpuszczane do stawu i odławiane z niego po 5-7 latach chowu. Tomasz Dubisz zaważył, że młode karpie przyrastają szybciej w stawach płytszych, lepiej nagrzewających się i na podstawie swoich obserwacji zaproponował chów karpia z wykorzystaniem różnych kategorii stawów różniących się głębokością, co sprawdziło się w praktyce i ma zastosowanie do dnia dzisiejszego. W systemie przesadkowym wyróżniamy kilka kategorii stawów, które są wykorzystywane w całym cyklu produkcyjnym: tarliska, przesadki I, przesadki II, zimochowy, stawy kroczkowe, stawy towarowe, stawy magazynowe. Nie wszystkie stawy spośród ww. są wykorzystywane w każdym gospodarstwie. Zależy to od przyjętego cyklu produkcji, uwarunkowań przyrodniczych (np. dostępność wody) oraz różnych modyfikacji przyjętych przez danego hodowcę. W skali rocznej produkuje się w Polsce ok. 30 tys. ton karpia, co stanowi 80% wszystkich ryb śródlądowych.

Do dnia dzisiejszego udało się hodowcom karpia wyselekcjonować różne szlachetne formy tego gatunku. Karp z hodowli stawowej ma znacznie szersze ciało, wysoko wygrzbiecone, czasem pokryte tylko częściowo łuskami, jak na przykład u karpia lustrzenia, niekiedy zaś całkiem bezłuskie. Znane są też formy złote i inne. Karp koi to udomowiona, ozdobna forma hodowlana karpia o długości 30–50 cm i atrakcyjnym ubarwieniu, hodowana w oczkach wodnych i basenach rybnych. Ich hodowlę rozpoczęto w Japonii na początku XIX wieku. W wyniku selekcji hodowlanej pozyskano wiele odmian różniących się kolorem, rozmiarem, połyskiem, układem plam i łusek. Obecnie zarejestrowanych jest ponad sto różnych odmian.

W ubarwieniu karpi hodowlanych różnice bywają duże. Przeważa odcień żółtobrązowy, przy czym grzbiet jest zawsze ciemniejszy niż boki, a partia brzuszna biaława. Znane są również karpie zwane niebieskimi, które swą barwę uzyskują dzięki bardzo delikatnej skórze. Małe pełnołuskie karpie są czasem mylone z karasiami, od których różnią się jednak czterema wąsikami, wystającymi z kącików mięsistych warg. Ogromne ilości karpi hodowlanych wypuszcza się corocznie do wód jako materiał zarybieniowy. Efekty tych zarybień są jednak niewielkie. Wiele ryb przyzwyczajonych do sprzyjających warunków hodowli stawowej nie wytrzymuje konkurencji pokarmowej z innymi gatunkami ryb oraz nękane jest przez liczne choroby. 

Coraz szerzej, ze względu na wyśmienite rezultaty, wykorzystuje się w Europie do chowu karpi podgrzane wody z elektrociepłowni, dzięki czemu udało się przedłużyć sezon wegetacyjny na cały rok i znacznie zwiększyć roczne przyrosty ryb.

Karp jest również wspaniałą rybą jako przedmiot sportowego połowu, choć bardzo kapryśną i płochliwą.

Jolanta Szlachciak

Dr Jolanta Szlachciak w pracowni (fot. S. Czachorowski)

W czasie Nocy Biologów (11 stycznia 2013) zapraszamy na wykład dr  Jolanty Szlachciak pt. "Jak ryba w wodzie”. W trakcie wykładu zostaną zaprezentowane podstawowe informacje dotyczące ryb, ich charakterystyka (o kształtach ciała, pokryciu i o wszystkim, co umożliwia im życie w wodzie), zachowania (czyli o tym, że jedne składają ikrę, a inne rodzą młode), ciekawostki (o sposobach na życie, stosunkach międzyrybich; dlaczego jedna babka jest łysa, a druga szczupła; co koza i świnka robią w wodzie?).