Kleszcze – wektory groźnych chorób wirusowych i bakteryjnych

Dorosłe kleszcze Ixodes ricinus
w różnym stopniu wypełnione krwią
żywiciela (psa).

Kleszcze należą do gromady pajęczaków. W Polsce występuje około 20 gatunków kleszczy, spośród których najniebezpieczniejszy dla człowieka jest kleszcz pospolity Ixodes ricinus. W cyklu rozwojowym kleszcza wyróżniamy stadium larwy, nimfy i postać dorosłą. Każde z tych stadiów potrzebuje krwi kolejnego żywiciela do dalszego rozwoju. Duże ssaki, w tym również człowieka, atakują postaci dorosłe kleszczy. Kleszcze żerują, gdy temperatura otoczenia jest powyżej 7-10°C, czyli od połowy marca do listopada. Swoje ofiary atakują najczęściej rano i po południu. Najbezpieczniej więc na spacer do lasu wybrać się w południe. Zaatakowani przez kleszcza możemy być praktycznie wszędzie: na obrzeżach lasów, w zaroślach czy w parkach, przechodząc pod drzewem lub w pobliży krzewu leszczyny w ogrodzie. Kleszcz wyczuwa potencjalną ofiarę z odległości nawet 20 metrów – reaguje na temperaturę jej ciała, zapach potu i wydychany dwutlenek węgla, za pomocą specjalnego narządu Hallera na przedniej parze odnóży. Gdy znajdzie się na ofierze, wędruje w poszukiwaniu miejsca, gdzie naskórek jest cienki i lekko wilgotny. Najczęściej wybiera miejsce za uchem, na granicy włosów, pod kolanem lub w pachwinie. Kleszcz wkłuwa się dość głęboko w skórę ofiary ale jest to przez nią niewyczuwalne dzięki wydzielinie, która zawiera substancje znieczulające i opóźniające reakcje zapalną u żywiciela. Ofiara nie odczuwa bólu ani swędzenia i kleszcz może na niej żerować nawet kilka dni. W tym czasie wielokroć powiększa swoje rozmiary pijąc krew – z ok. 2 mm głodnego osobnika na nawet 12 mm długości osobnika wypełnionego krwią żywiciela.

Coraz więcej kleszczy jest nosicielami groźnych chorób. Szacuje się, ze 10-15% kleszczy jest zarażonych wirusem kleszczowego zapalenia mózgu oraz bakteriami krętkowymi Borrelia burgdorferi wywołującymi boreliozę. Około 7-10% kleszczy stanowi wektor dla groźnych bakterii Anaplazma phagocytoyphilum z grupy erlichii, wywołujących anaplazmozę (odzwierzęcą, ostrą i wielonarządową chorobę gorączkową). Wirusem kleszczowego zapalenia mózgu możemy zarazić się już tuż po wkłuciu kleszcza w skórę, natomiast bakteriami wywołującymi boreliozę czy anaplazmozę dopiero po 24-48 godzinach od wkłucia.

Najlepszym sposobem obrony przed zakażeniem tymi chorobami jest unikanie kleszczy lub szybkie ich usuwanie ze skóry. Odpowiedni ubiór, jasny z długimi rękawami i nogawkami, pozwoli na szybką identyfikację kleszcza przed jego zagnieżdżeniem. Dobrą alternatywą jest także używanie preparatów odstraszających kleszcze. Jeżeli mimo środków ostrożności znajdziemy kleszcza, który zdążył się wkłuć, należy uchwyć go np. pęsetą tuż przy skórze i ruchem lekko obrotowym energicznie wyciągnąć ku górze. Miejsce ukłucia należy zdezynfekować i obserwować. Po zaobserwowaniu poniższych objawów należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza:
- objawy podobne do grypy: gorączka, bóle głowy, ból mięśni, uczucie ogólnego rozbicia, trwające około tygodnia, po czym mogą albo ustąpić albo rozwinąć się w zapalenie mózgu (u osób dorosłych) lub opon mózgowo-rdzeniowych (u dzieci i młodzieży). Wówczas pojawiają się bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia orientacji, drgawki, niedowłady i porażenia mięśni, częściowa lub całkowita utrata świadomości, przytomności, śpiączka; zarówno kleszczowe zapalenie mózgu jak też kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może prowadzić do śmierci lub pozostawić po sobie trwałe następstwa neurologiczne; objawy świadczące o zakażeniu kleszczowym zapaleniem mózgu, występujące w ciągu 2–3 tygodni od ukłucia kleszcza;
- pojawienie się charakterystycznego rumienia wokół miejsca ukłucia kleszcza w ciągu 1-5 tygodni – objaw boreliozy, konieczna jest kuracja antybiotykowa, by opanować boreliozę w jej wczesnym stadium; nieleczona borelioza prowadzi m.in. do zanikowego zapalenia skóry dystalnych części kończyn oraz uciążliwych dolegliwości stawowych. Wyróżnia się trzy odmiany boreliozy: 1. neuroborelioza prowadząca do nieodwracalnych zmian w układzie neurologicznym, objawiająca się przewlekłym zmęczeniem, sennością, ciągle podwyższoną temperaturą oraz ogólnym rozdrażnieniem; 2. borelioza układu kostno-stawowego, objawiająca się nawracającymi obrzękami i zapaleniem stawów; 3. borelioza układu krążenia, objawiająca się poważnymi zaburzeniami przewodnictwa w bloku przedsionkowo-komorowym serca, arytmią i rozległym zapaleniem mięśnia sercowego oraz wsierdzia; - gorączka, bóle głowy, dreszcze, złe samopoczucie, bóle mięśni, wymioty, rozwolnienie, zapalenie spojówek oraz w kilkudziesięciu procentach przypadków wysypka na tułowiu i kończynach – objawy anaplazmozy, konieczna jest kuracja antybiotykowa; nieleczona anaplazmoza prowadzi do wielu powikłań, jak: niewydolność oddechowa, niewydolność nerek, choroby układu nerwowego, hipoplazja szpiku, choroby serca oraz zapalenie opon mózgowych. 

Podsumowując, wobec kleszczy nie jesteśmy zupełnie bezbronni. Przed boreliozą i anaplazmozą może nas ochronić ostrożność i rozwaga, natomiast przed kleszczowym zapaleniem mózgu zabezpieczy nas dostępna szczepionka. Podaje się ją w trzech dawkach – drugą przyjmuje się 14 dni po pierwszej, a trzecią po 12 miesiącach. Już druga dawka chroni przed wirusem.

Małgorzata Dmitryjuk